Tournus en haar abdij Saint-Philibert
Als er één stad is in Zuid-Bourgogne die je moet bezoeken, dan is het wel Tournus.
Veel geschiedenis én een bruisend stadsleven.
Tournus ligt halverwege Dijon en Lyon, op gelijke afstand tussen Parijs en Marseille,
langs de Autoroute du Soleil én op een oude pelgrimsroute naar Santiago de Compostella.
Deze stad en de abdij hebben een bijzondere ontstaansgeschiedenis.
Lees hier over Saint Valérien, over de monniken uit Nourmoutier en de Romaanse architectuur van de abdij.
De abdij Saint-Philibert zie je met zijn twee karakteristieke torens al van ver liggen. Het is een van de grootste en oudste Romaanse kerken van Frankrijk en bijna compleet bewaard gebleven, met mooie vroeg-Romaanse kunst.
In de tweede helft van de 2e eeuw wordt de kleine christelijke gemeenschap in Lyon dusdanig vervolgd, dat het velen het leven kost, de christenen die nog kunnen vluchten trekken door het Saône-dal naar het noorden en vestigen zich in Tournus of Chalon-sur-Saône. Onder hen Valerianus die in Tournus blijft, wat destijds nog een Romeinse vesting is. Ook hier brengt hij het Evangelie. In het jaar 179 wordt hij hiervoor gearresteerd, gemarteld en vermoord. Zijn onthoofde lichaam wordt buiten de vesting begraven. Op de plek van zijn graf wordt later een kerk gebouwd.
In de eerste helft van de elfde eeuw begint men met de bouw van de huidige kerk en kloostergebouwen.
De kerk heeft een prachtige narthex (voorhal van een kerk), een crypte, en een bovenkapel. Samen met het klooster, waaronder een refter, een kelder en een kapittelzaal, vormt zij de abdij. Deze is ommuurd met toegangstorens waarvan staan er nog twee overeind: Tour des Champs en Tour du Portier.
De kapittelzaal werd in 1997 gebruikt als make-up ruimte voor de film Lucie Aubrac, die regisseur Claude Berri maakte over het leven van de verzetsstrijdster in de Tweede Wereldoorlog, Lucie Aubrac.
De gevel van de kerk, herkenningspunt van Tournus
De westelijke gevel aan het plein geeft de kerk een stoer uiterlijk, met werpgaten doet het denken aan een middeleeuwse versterking. Versierd met rondboogfriezen (een horizontale rij bogen die even hoog zijn en verbonden) en lisenen (verticale, iets uit de muur springende stroken zonder voetstuk of bekroning) krijgt de gevel toch een speels uiterlijk. Ook de gebruikte steensoort, ‘pierre rose de Préty’, een roze kleurige steensoort uit een groeve in de omgeving, draagt bij aan het lichte karakter. Het grote middenportaal is een reconstructie uit de 19e eeuw.
Timpaan van de Philibert
Bijzonder mooi uitgevoerd zijn de drie timpanen boven de toegangspoort:
het bruiloftsfeest (Mattheüs 22)
de bruiloft te Kana (Johannes 2)
Emmaüsgangers (Lukas 24)
Narthex
Voor je de kerk binnengaat, kom je in een grote, hoge ruimte, de narthex, bekend als ‘Galilea’. In tegenstelling tot de kerk, krijgt de narthex weinig licht. Hier vindt de “magische overgang tussen de buitenwereld en het heiligdom plaats”.
In de tijd van abt Etienne, de abt die samen met de architect Gerlannus in 960 aan de herbouw van de kerk begint, worden de pelgrims in de narthex ontvangen. Pelgrims kunnen hier in het halfduister mediteren en hebben zicht op twee fresco’s: het mysterie van Christus, die wordt vastgehouden door twee engelen en de kruisiging van Jezus.
De narthex is hoger en smaller dan het middenschip en heeft drie schepen met ieder drie traveeën. Je ziet hier een karakteristieke Romaanse bouw. Vier imposante pijlers geven de narthex ruimte. In de Middeleeuwen was de kerk vol met fresco’s. Hier in de narthex kun je boven het portaal en in de linker zijbeuk nog overblijfselen zien.
Chapelle Saint-Michel
De Chapelle Saint-Michel is gebouwd op de narthex van de kerk, vandaar de andere naam voor deze kapel, ‘Salle haute du narthex’. Deze Michaëlkapel heeft dezelfde indeling als de narthex en een bijzondere architectuur. Zeker de moeite waard de smalle, stenen wenteltrap te beklimmen, om je te verwonderen over de open ruimte. De chapelle is 12,50 meter hoog en heeft een in de lengte geplaatst tonggewelf. Vanwege een inscriptie op een steen in de boog is deze vernoemd naar Gerlannus, l’Arc de Gerlannus.
Gerlannus is de architect die de kerk herbouwde. Voor deze tijd trouwens opvallend dat de architect zijn naam in steen heeft gehouwen. Namen werden in de Middeleeuwen bijna nooit bekend gemaakt. De Gerlannus-boog heeft bijzondere, primitieve beeldhouwwerken. Aan beide kanten van de boog zie je twee kapitelen met Karolingische kenmerken.
De Gerlannus-boog omringde een abside vooruitspringend boven het schip van de kerk, nu helaas niet meer te zien. In de kapel werden ceremonies voor overledenen gehouden. Nog steeds wordt de kapel gebruikt voor ceremonies.
Het middenschip van de Saint-Philibert
Wanneer je vanuit de donkere narthex het middenschip binnengaat, word je overvallen door het licht.
De ruimte, rust en het licht van deze kerk creëren een bijzondere ervaring.
De kerk van Saint-Philibert kent een bijzonder middenschip, het is hoger dan gebruikelijk waardoor er extra veel licht naar binnen valt. Die extra hoogte is mogelijk geworden door het gebruik van een extra gewelf. Dit gewelf zorgt er voor dat de krachten niet alleen op de buitenmuren drukken, maar ook op pilaren, de muren van de narthex en op de kruising van de transeptarm en het koor.
De pilaren hebben een diameter van 1,50m. Het middenschip stamt uit de 11e eeuw. De bouw van het middenschip is waarschijnlijk rond 1080 beëindigd. Het middenschip heeft vijf traveeën (gewelfjuk) met dwarsliggende tongewelven. Het middenschip is door twee grote arcades van scheibogen gescheiden van de zijbeuken. Deze kerk is een voorbeeld van Romaanse kerkbouw in de meest basale vorm.
De overblijfselen van fresco’s op de bogen van de zijbeuken tonen mythische dieren en geven enigszins een beeld van hoe deze kerk volledig beschilderd was.
Notre Dame la Brune in de Saint Philibert
In de zuidelijke zijbeuk van het schip staat dit Romaanse beeld uit de 12e eeuw van Maria met Kind. Het beeld dankt zijn naam ‘notre dame de la brune’ aan de donkere kleur, gemaakt uit cederhout. Zo zag het eruit voor het in de 19e eeuw opnieuw wordt geverfd en verguld.
Het beeld heeft een grote verwantschap met andere Madonna beelden uit de Auvergne. Het werd ooit aan de monniken van Saint-Philibert gegeven die op hun vlucht langs Saint-Pourcain-sur-Sioule kwamen.
De heilige Maagd, gezeten op haar troon van glorie, heeft Christus met het gezicht van een volwassene, op haar knieën.
Christus heeft in zijn ene hand het Heilige Boek en geeft met zijn andere hand de zegen aan de wereld.
De handen van Maria zijn opvallend groot, mogelijk bedoeld als teken van kracht. De plooien van haar kleding wijzen op een Byzantijnse stijl.
Het beeld staat in een Gotische nis uit de 15e eeuw, in een spitsboog, bedekt met fresco’s. Deze nis herbergt het graf van Hugues de Fitigny, abt van Tournus. De fresco’s die de nis versieren zijn uit dezelfde periode en hebben betrekking op deze abt.
Tijdens de Franse Revolutie eind 18e eeuw, verandert de kerk in een ’tempel van rede’.
De zwarte Madonna wordt gered door vrouw met de naam Lasalle. Zij neemt het beeld mee en geeft het aan haar kinderen om mee te spelen. Zij geeft het beeld, na het sluiten van het concordaat, terug aan de kerk.
Het Concordaat van Bonaparte wordt op 15 juli 1801 afgesloten tussen paus Pius VII en Napoleon Bonapate. In dit Concordaat erkende de Franse regering het katholicisme als “de godsdienst van de grote meerderheid van Franse burgers”. De wens van Rome om het opnieuw tot staatsgodsdienst te maken wordt niet ingewilligd.
Orgel
Een eerste orgel, daterend uit het begin van de 16e eeuw, werd in 1542 door de hugenoten verwoest. Het college van kanunniken, dat de monniken opvolgde toen de abdij in 1627 werd opgeheven, besloot een nieuw orgel aan te schaffen.
In de 17e eeuw schenkt familie Ozenay een kerkorgel aan de abdij (1629).
Het is gebouwd door door Jehan de Herville uit Troyes. Dit orgel is een pijporgel en wordt nog steeds bespeeld tijdens diensten en concerten. Het orgelfront, in barokstijl, heeft de vorm van een scheepsboeg. Het orgel bevat 4 manualen en een pedaal.
Een boog verbindt de chapelle Saint Michel met de orgelgalerij. In de chapelle kun je het orgelhuis zien staan.
Preekstoel uit de 19e eeuw
Deze houten preekstoel stamt uit de 19e eeuw en heeft op het klankbord een bijzonder versiersel: een kruis met een slang. Dit verwijst naar de reis door de woestijn, die de Israëliërs maakten. In de woestijn worden zij gebeten door slangen. Velen van hen sterven. Mozes krijgt van God de opdracht een koperen slang te maken en die aan een paal te bevestigen. Iedereen die gebeten is, en naar de slang aan de paal kijkt, overleeft het.”
De kooromloop met mozaïek
Het koor en de kooromloop liggen recht boven de crypte en hebben daarmee dezelfde vorm. De kooromloop gaf pelgrims de mogelijkheid om eer te bewijzen aan de relikwieën van Saint-Philibert. Bij een restauratie in 2001 kwamen rondom het koor gelegen mozaïeken tevoorschijn die uit de 12e eeuw stammen. In een restauratie document uit de 18e eeuw worden deze mozaïeken al genoemd. Er lagen waarschijnlijk 24 médaillons die de tekens van de dierenriem en de maanden van het jaar weergaven. De médaillons kwamen overeen met het pad van de zon, als een gids voor de pelgrim. Een veel voorkomend thema halverwege de 12e eeuw, zoals ook op de portalen van Autun en Vezelay te zien is.
Voor de mozaïeken van Tournus werden stenen uit de omgeving gebruikt, maar ook stenen van Italiaanse oorsprong. Helaas bleken er maar vier mozaïeken te redden: de sterrenbeelden kreeft en tweeling en de maanden mei (geïllustreerd door een ridder te paard) en juni (geïllustreerd door een maaier). De andere mozaïeken hadden te veel geleden onder de voortdurende stroom van pelgrims. Deze herontdekking van de mozaïeken was groot belang, Frankrijk kent weinig Romaanse mozaïeken.
Glas-in-lood ramen
Het nieuwe glas-in-lood (1964-1967) wordt ontworpen door Brigitte Simon, een Franse glas-in-lood kunstenaar. Zij maakte ook al een glas-in-lood raam voor de Notre-Dame van Reims. Eerdere glas-in-lood ramen van de kerk werden vernietigd tijdens de godsdienstoorlogen in de 16e eeuw. De Hugenoten hebben veel verwoest in dit deel van Frankrijk. Meer recente schade volgde in 1944, toen de brug van Tournus werd opgeblazen.
De huidige glas-in-loodramen in de drie gotische kapellen zijn het werk van MM Choutet en Méringot in 1956.
Crypte van de Saint-Philibert
Het oudste deel van de kerk stamt uit de 11e eeuw en ligt onder het koor en de kooromgang, de crypte. Rond 312 bouwen de christenen een martyrium op deze plaats. Het gewelf stamt uit de 11e eeuw.
De crypte ligt, door de ligging van de kerk op een helling, gedeeltelijk bovengronds en krijgt daarmee licht door een aantal vensters. De crypte bestaat uit een centrum, een omloop, zeven rechthoekige kapellen (straalkapellen) en een waterput. Drie kruisgewelven vormen de basis.
Enkele pilaren zijn van Romeinse herkomst, evenals de goed bewaard gebleven sculpturen. Andere pilaren zijn middeleeuws en hebben kapitelen met bladmotieven.
Je vindt fresco’s uit de tweede helft van de 12e eeuw en uit de 15e eeuw, waaronder een Christus in Majesteit, een lam Gods en de Madonna met Kind.
In de middelste kapel is ter verering van een martelaar uit de 2e eeuw, Saint-Valérien. Zijn relieken zijn echter verdwenen en deze sarcofaag is dan ook leeg.
Opvallend is de diepe waterput, die de monniken destijds van water voorzag.
Links in de transeptarm is een trap naar beneden naar de crypte (aan de linkerzijde van de trap is een lichtknopje waarmee je de crypte kunt verlichten).
Aan de rechterkant van de kerk ligt de doorgang naar de kloostergang. Eerst kom je door een ruimte met prachtige voorwerpen die zijn gevonden tijdens restauratiewerkzaamheden of apart zijn gezet ter bescherming.
bezoek aan de abdij van Tournus
Deze abdij is het bezoeken meer dan waard. Je ziet hier een goed bewaarde Romaanse bouwstijl en zult verwonderd zijn over de vele verschillende sferen in de kerk, kloostergang en kloostertuin.
Het bezoek aan de abdij van Saint-Philibert is gratis. Informatie over rondleidingen is verkrijgbaar bij het Office de Tourisme van Tournus, tegenover de abdij.
bronnen
Lettre Aux Amis
L’Association des Amis de Noirmoutier
Bourgondië Anders, Marc Demeyer
www.tournus.fr
bourgogneromane.com
bourgognemedievale.com/
www.tournus-tourisme.com
www.pastourisme71.com
www.lejsl.fr
www.preekstoelen.com
www.wikipedia.org
https://chemindarts.de-tournus.com/
www.enviesdevelo.com/
