Wassen deed men oorspronkelijk vooral in natuurlijk stromend water, op een plek langs de rivier of een meer.
De komst van de lavoirs betekent voor vrouwen een enorme vooruitgang.
Hoewel het doen van de was fysiek zwaar werk bleef, verbeteren de werkomstandigheden door de lavoirs aanzienlijk.
Frankrijk vaardigt halverwege de 19e eeuw zelfs een speciale wet voor uit om de bouw van lavoirs te stimuleren.
Vrouwen kwamen met hun wasbord en was en hingen het wasbord over de rand van het bassin.
Lavoirs waren alleen toegankelijk voor vrouwen. Mannen werden in dit domein niet getolereerd.
In onze tijd hebben lavoirs hun originele functie verloren en zijn ze cultureel erfgoed geworden
met soms verrassende nieuwe functies.
Wassen in Frankrijk voor de komst van de lavoirs
Wassen deed men oorspronkelijk vooral in natuurlijk stromend water, op een plek langs de rivier of bij een meer.
Wanneer de rivier niet dichtbij huis was, moesten de vrouwen lange afstanden lopen met de was. Want uiteraard was het doen van de was een vrouwentaak. Overstromingen in de winter en een lage waterstand in de zomer bemoeilijkten het wassen in een rivier.
De vrouw gebruikte voor het doen van de was bij de rivier een platte steen. Het wasgoed werd gewassen door het op de steen te slaan of te boenen op een schuine plank. Zo mogelijk aan de kant van de rivier waar de stroming het sterkst was.
Wanneer stromend water te ver weg was, sloeg men een put naast het huis. Dit water was niet altijd schoon, de dieren liepen er rond en de mesthoop lag er naast. Met als gevolg dat het water vervuild was en een bron van ziektes als cholera en tyfus werd.
Soms gebruikte men het water van een bron of put voor het wassen. Moeilijkheid hierbij was dat deze meestal geen openbaar bezit was, maar in handen van de plaatselijke adel, die gebruik door ‘het gewone volk’ niet altijd toestond.
Ontstaan van de lavoirs
De komst van de lavoirs betekent voor vrouwen een enorme vooruitgang. Hoewel het doen van de was fysiek zwaar werk bleef, verbeteren de werkomstandigheden door de lavoirs aanzienlijk.
Frankrijk vaardigt in 1851 de wet LOI RELATIVE A LA CRÉATION D’ÉTABLISSEMENTS MODÈLES DE BAINS ET LAVOIRS PUBLICS uit en stelt financiën beschikbaar voor de bouw van openbare wasplaatsen, de lavoirs. Doel was om epidemieën van tyfus, cholera en pokken in te dammen.
Art. 1er. 11 est ouvert au ministre de l'agriculture et du commercé, sur l'exercice 1851, un crédit extraordinaire de six cent mille francs (600,000 fr.) pour encourager, dans les communes qui en feront la demande, la création d'établissements modèles pour bains et lavoirs publics gratuits ou à prix réduits.
Subsidie voor de bouw van een lavoir
Een dorp of stad die een lavoir bouwt, kan daarvoor vanaf nu een krediet van 600.000 FF voor kleine lavoirs of een subsidie van maximaal 30% van de uitgaven voor een groter lavoir ontvangen. Er zijn wel wat bijkomende voorwaarden aan verbonden om in aanmerking te komen voor deze subsidie. Het lavoir moet een overkapping krijgen, de hoogte van de stenen waskuip is bepaald en er moet een goed afwateringssysteem zijn.
Onder invloed van de Franse Revolutie
Veel wasplaatsen stammen uit het eind van de 18e eeuw. De Franse Revolutie wil het land naar een modernere samenleving brengen: ieder dorp moet een école primair en een eigen wasplaats hebben.
Het wassen van kleding en beddengoed wordt erg gestimuleerd, dit zou de hygiëne bevorderen en ziektes terugdringen. De wetenschap heeft inmiddels het verband gelegd tussen vervuild water en epidemieën.
Vorm van een lavoir
De meeste lavoirs zijn eenvoudig van vorm, meestal rechthoekig. Veel lavoirs zijn overdekt om vrouwen te beschermen tegen wind en regen. Dit was ook een van de voorwaarden om staatssubsidie te verkrijgen. Een overdekt lavoir is veel comfortabeler voor de huisvrouwen of wasvrouwen.
Het lavoir heeft uit een grote rechthoekige, stenen wasbekken waar stromend water doorheen gaat. Dit water komt uit natuurlijk water van een nabij gelegen rivier of meer en staat zo’n veertig centimeter diep in het wasbekken.
De bodem van het wasbekken is van steen of tegels, zodat deze goed schoon te maken is.
De rand van de wasplaats heeft een naar beneden hellende steen. Vrouwen gooien de was in het water, spoelen het wasgoed door het wasbekken en slaan met een houten klopper (battoir en bois, ook wel tapoir genoemd) op het wasgoed dat op de steen ligt. Dit om het al zoveel mogelijk uit te wringen. Deze tapoir is meestal van beukenhout.
Een lavoir kan ook uit twéé stenen bakken bestaan, één voor het spoelen van de was (bovenstrooms), de ander (benedenstrooms) voor het wassen van wasgoed óf als drinkbak voor het vee. Men gebruikt soms kleine windmolens en gietijzeren pijpen om het water naar de bassins te laten stromen.
Om vrouwen te beschermen tegen wind en regen ontwerpen sommige architecten washuizen met dichte muren, het licht valt dan door een opening in het midden van het dak naar binnen, waardoor als bijkomend voordeel ook regenwater in het bassin kan stromen.
De meeste lavoirs zijn eenvoudig, zonder beschermende muren of slechts aan een kant een muur. Er waren zelfs zeer eenvoudige lavoirs in grotten of tunnels.
Soms echter gebruiken burgemeesters het lavoir om de rijkdom van de stad te tonen en worden architecten aangesteld om een excentriek lavoir te ontwerpen. Deze wat meer architectonische lavoirs krijgen een ronde of andere hoekige vorm. Een enkel lavoir heeft zelfs een verdieping voor het drogen van de was.
Lavoirs kunnen gecombineerd zijn met een fontein die dient voor menselijk drinkwater, we spreken dan van een fontaine-lavoir.
Ook kan er een grote waterbak om paarden in te wassen of te laten verkoelen bij staan.
Onderdelen van een lavoir
- de wasbank: een stenen bank tegen de binnenmuren die dienst doet als plank om schoon wasgoed op te leggen;
- bassins: stroomopwaarts de spoelbak, stroomafwaarts de wasplaats;
- rondom het bassin liggen stenen zodat het eenvoudig schoon te houden is, vaak met een goot om water in weg te laten lopen;
- houten balken of metalen spijlen die boven de wasbak hangen om het wasgoed te laten drogen;
- het impluvium, een opening voor regenwater om de bassins bij te vullen;
- een enkel lavoir heeft zelfs een lantaarn ter verlichting op donkere dagen;
- en er zijn lavoirs met een omheining (tourniquet) om dieren weg te houden bij de wasbakken.
Chabot
Sommige vrouwen nemen een draagbare knielbank mee naar het lavoir, een zogenaamde chabot, dit ter bescherming van haar knieën. Hierop kan zij gemakkelijker bij het water in het wasbekken komen, want het water kan laag staan. Zo’n chabot is opgevuld met stro, vrouwen die zich geen chabot kunnen veroorloven, nemen een oude deken mee.
Huisvrouwen en wasvrouwen
Vrouwen die behoren tot de hogere klasse, laten hun was doen door wasvrouwen, les lavandières, laveuses of blanchiseuses. In het begin van de 20e eeuw is dit een veel voorkomend beroep. Het zijn de eenvoudige, ongeschoolde meisjes die dit beroep uitoefenen.
Het doen van de was blijft een zwaar karwei, ook met de lavoirs. Door de opkomst van de industriële revolutie is de kleding van de mannen enorm vuil, maar door het gebruik van een lavoir zijn de werkomstandigheden voor die tijd al aanzienlijk verbeterd.
Het wasproces en de lavoir
Het hele proces van wassen wordt ‘buées’ genoemd. Vanwege de intensiviteit van het doen van de was, wordt kleding en beddengoed veel minder vaak als tegenwoordig gewassen, dit gebeurde tussen de één en vier keer per jaar. Daardoor konden vrouwen elkaar helpen als de was gedaan moest worden.
- Een lavoir wordt niet gebruikt om de hele was in te doen. De vrouw heeft thuis het wasgoed al met water en zeep of soda gewassen. Met een platte lepel sloeg zij op het wasgoed om het vuil eruit te slaan. De was wordt dan in enorme houten tonnen te weken gelegd. Deze tonnen hebben aan de onderkant een ‘chantepleur’ om het water weer weg te kunnen laten lopen.
- De daarop volgende dag moet de was in de houten tonnen overgoten worden met kokend water. Hier wordt soms houtas aan toegevoegd om een beter wasmiddel te krijgen. Voor deze eerste twee delen van de was zijn slechts een paar emmers water nodig. Voor het spoelen is aanmerkelijk meer water nodig en dat is in de huizen nauwelijks voorradig.
- Daarom gaat de vrouw vervolgens naar het lavoir om de was goed uit te spoelen. Hier is veel meer water voor nodig.
Het is een flinke klus om de was naar het lavoir te vervoeren, vrouwen gebruiken hiervoor dan ook graag lage houten kruiwagens. - Na het spoelen kan de was gedroogd worden over de heg, op de bleek of op de zolder van het huis.. In sommige lavoirs zijn er mogelijkheden om was te laten drogen, meestal over houten balken in het lavoir, een enkele keer op een bovenverdieping.
Sociale functie
Al blijft het doen van de was een zware taak, het is natuurlijk ook een sociaal gebeuren. Tijdens het doen van de was kunnen de vrouwen elkaar ontmoeten en bijpraten, en er wordt gelachen. Het laatste nieuws wordt gedeeld en natuurlijk komen ook de roddels voorbij. Wat het café is voor de mannen, is het lavoir voor de vrouwen, al moet hier natuurlijk ook gewerkt worden.
Vrouwen vinden steun bij elkaar en bespreken hier hun eigen en maatschappelijke problemen. En dit alles zonder de controle en aanwezigheid van de mannen.
Spannende legendes
Over de lavoirs doen vele legensdes de ronde. Ouders vertelden deze aan hun kinderen om hen angst aan te jagen om te voorkomen dat de kinderen bij de lavoris gingen spelen en zo mogelijk konden verdrinken.
De legendes gingen over gefantaseerde dieren of over nachtwasvrouwen die konden veranderen in heksen.
Bateau-lavoir
Er ontstaan in de loop der tijd verschillende varianten van het lavoir. Zo is er de combinatie met de mairie, het marie-lavoir. Een vorm die je vooral in de Bourgogne tegen komt.
Een meer voorkomende variant is de bateau-lavoir, een lavoir op een boot. Dit heeft als voordeel dat men minder afhankelijk is van de waterstand van de rivier, die door overstroming of juist lage waterstand in de zomer, nogal kan verschillen.
Deze bateaux-lavoirs bevinden zich vooral in de geïndustrialiseerde steden. Sommigen hebben zelfs een kookgelegenheid op een bovenste verdieping.
De was kan op de boot gedaan worden en het spoelen in de rivier. Dit kwam het rivierwater uiteraard niet ten goede.
Lavoirs in de Bourgogne
In de Bourgogne kun je nog veel marie-lavoirs tegenkomen, waar het lavoir deel van het gemeentehuis is.
In departement Yonne, het noordwestelijk deel van de Bourgogne, staan veel volledig ommuurde lavoirs, vaak zijn ze rond of achthoekig.
In dit blog lees je meer over lavoirs in de Bourgogne.
De Saône-et-Loire heeft nog 440 geregistreerde lavoirs. Op deze website kun je alle geregistreerde lavoirs in de Saône-et-Loire vinden: www.lavoirs.org/departement.php?code=71
Het lavoir in Confrancon geeft ‘vreemdelingen’, pelgrims en reizigers de gelegenheid zich bij het lavoir te wassen,
voor 10 centimes per ‘laveuse’.
Confrancon ligt aan een oude pelgrimsroute naar Cluny en verder naar Santiago de Compostella.
Dit lavoir heeft een klassieke indeling: drie blinde muren met een zadeldak.
Het lavoir in Confrancion heeft zijn opening naar het zuiden en wordt gevuld met water uit een bron die aan de westkant ligt,
het water stroomt door de muur naar een beekje weer uit het lavoir.
Lavoir met zonnewijzer, In Cruzille staat het enige lavoir met een zonnewijzer
Einde van de lavoirs?
Door de komst van waterleiding en riolering tot in de huizen, verliezen de lavoirs steeds meer hun functie.
De lavoirs blijven tot in het midden van de 20e eeuw in gebruik. De was wordt door de komst van de wasmachine steeds meer volledig in de huizen gedaan. Ook komen er in de steden wasserettes om de was te (laten) doen.
De lavoirs behouden
Veel lavoirs zijn inmiddels verdwenen, toch kun je in veel Franse steden en dorpen nog lavoirs terugvinden.
In Frankrijk behoren lavoirs inmiddels tot het cultuurhistorisch erfgoed en velen zijn geklasseerd als ‘monument historique’ en prachtig gerestaureerd. De Fransen zijn trots geworden op hun lavoirs en ze staan er soms prachtig bij.
Sommige lavoirs worden tegenwoordig gebruikt voor viskweek of spelen theatergroepen er in de zomer hun voorstelling, een ander lavoir wordt gebruikt als oefenruimte voor de plaatselijke harmonie, zoals in Prety.
Een enkele keer wordt je het lavoir nog gebruikt voor zijn oorspronkelijke doel en zie je iemand zijn tapijt erin wassen.
bronnen
Monumental lavoirs and fontaines in France Rita Boogaart
La Bourgogne d’antan; Thérèse et Daniel Dubuisson
www.lavoirs.org/histoires.php
www.lavoirs.org/departement.php?code=71
www.gallica.fr
www.wikipedia.org
www.youtube.com
